ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 17، شماره 11، بهمن 1403 ، شماره پی در پی 105

تحلیل بینامتنی عدم قطعیت در سبک زبانی و روایی بوف‌کور صادق هدایت و ملکوت بهرام صادقی

صفحه (199 - 223)
مرجان حسن‌پور ، ناهید اکبری (نویسنده مسئول)، حسام ضیایی
تاریخ دریافت مقاله : فروردین 1403
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : تیر 1403

چکیده

زمینه و هدف: بینامتنیت یکی از نتایج تحولات در حوزه نقد و مطالعات متون ادبی است. هدف اصلی این پژوهش آن است تا با توجه به ماهیت بینامتنی مؤلفه عدم قطعیت در دو داستان بوف کور اثر صادق هدایت و ملکوت اثر بهرام صادقی عوامل تشکیک در سطوح مختلف روایت را تحلیل و بررسی نماییم.

روش پژوهش: این جستار به شیوۀ مطالعات کتابخانه ای و روش سندکاوی و با بهره گیری از روش توصیفی ـ تحلیلی و مراجعه به منابع و پایگاه های معتبر علمی است. در این پژوهش دو کتاب بوف‌کور و ملکوت مورد تحلیل قرار گرفته است و جهت ارائه نمونه های آماری تعداد 3000 جمله از هر یک از این دو اثر به روش بینامتنی مورد واکاوی و تحلیل قرار گرفته است.

یافته های پژوهش: در دو داستان بوف‌کور و ملکوت گزارۀ عدم قطعیت ـ که از مختصات اصلی داستانهای پست مدرن میباشد- کاملاً مشهود است و همین مسأله سبب میشود که با وجود دسته بندی این دو رمان در ذیل رمانهای مدرن، بتوان گفت که مؤلفه عدم قطعیت به هر دو اثر رنگ و بویی پست مدرنیستی بخشیده است.

نتایج پژوهش: در این دو اثر هر دو نویسنده برای بیان عدم قطعیت تمهیداتی در نظر گرفته اند که در سطوح زبان، روایت، نحوۀ شخصیت‌پردازی، زاویه دید، مکان و زمان داستان در روایت نمود یافته است. صادقی بمانند هدایت دنیای خیال و واقعیت را در هم آمیخته است تا مخاطب را با تشکیک مواجه کند. رمان بوف‌کور و ملکوت به مختصات رمانهای پست مدرن نزدیک شده اند و شخصیت‌پردازیهای متکثر و نامعین، تکثر حقیقت و واقعیت و استفاده همزمان از خیال و واقعیت فضای روایت در بوف‌کور را آکنده از ابهام و تردید ساخته و صادقی نیز در ملکوت با تأسی و رویکرد بینامتنی ضمنی از بوف‌کور نمودهای عدم قطعیت را در این داستان مورد توجه قرار داده است.

کلمات کلیدی
بینامتنیت ضمنی , بوف کور , عدم قطعیت , ملکوت

• احمدی. بابک (1370). ساختار و تأویل متن. تهران: نشر مرکز، ص 93.
• ایران زاده. نعمت‌الله و لیاقی مطلق. نفیسه (1396). عدم قطعیت در فراداستان شب ممکن. پژوهشنامه نقد ادبی و بلاغت. سال6. شماره 1. صص 51 ـ 70.
• بارت. رولان (1387). درآمدی بر تحلیل ساختاری روایتها. ترجمه: محمد راغب. تهران: فرهنگ صبا، ص 21.
• بشریه. حسین (1391). هابرماس: نگرش انتقادی و نظریه تکاملی. اطلاعات سیاسی ـ اقتصادی. شماره 72 ـ 74، ص 10.
• بی‌نیاز. فتح‌الله (1392). ادبیات قصری در تار و پود تنهایی. تهران: قصیده سرا، ص 214.
• پاینده. حسین (1390). داستان کوتاه در ایران (داستانهای پسامدرن). تهران: نیلوفر، ص 447.
• __________ (1394). گشودن رمان. تهران: مروارید، ص 329.
• پریست. گراهام (1383). تناقض‌باوری. ترجمه و نقد: رحمت‌الله رضایی. معرفت فلسفی. سال اول. شماره سوم. صص 133 ـ 153.
• پوریزدان‌پناه کرمانی. آرزو (1401). بازنمایی عدم قطعیت در رمان دیلمزار اثر محمد رودگر. نشریه زبان و ادب فارسی دانشگاه تبریز. سال 75. شماره 245. صص 241 ـ 259.
• تدینی. منصور (1388). تولد دوباره یک فراداستان. نقد ادبی. سال 1. شماره 2. صص 63 ـ 82.
• حسن‌پور. مرجان و دیگران (1402). تحلیل و بررسی پیوند بینامتنیت با روایت مدرن در بوف‌کور و همزایی شبانۀ ارکستر چوبها. نشریه علمی سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب سابق). سال شانزدهم. شماره یازدهم. پی در پی 93. صص 18 ـ 163.
• رشیدیان. عبدالکریم (1394). فرهنگ پسامدرن. چاپ دوم. تهران: نشر نی، ص 177.
• رهادوست. بهار (1380). ویژگیهای رمان پست مدرن. مجله کارنامه. سال 80. شماره 26. صص 30 ـ 33.
• شفیع‌نیا. مریم و دیگران (1376). پایان قطعیتها؛ بوطیقای عدم قطعیت در رمان پست‌مدرن پستی. فصلنامه پژوهشهای ادبی. سال 15. شماره 61. صص 75 ـ 106.
• شمیسا. سیروس (1383). نقد ادبی. تهران: فردوس، ص 326.
• صادقی. بهرام (1353). ملکوت. تهران: انتشارات معین.
• __________ (1377). نوشتن سرنوشت من است. تهران: آسا، صص 89 ـ 88.
• عظیمی یان‌چشمه. الهه و میرباقری‌فرد. سیدعلی‌اصغر (1396). بینامتنیت به مثابه روش و بینش تاریخ ادبیات نگاری نوین. جستارهای نوین ادبی. شماره 196 . صص 1 ـ 22.
• فتوحی رود معجنی. محمود (1400). سبک‌شناسی؛ نظریه ها، رویکردها و روشها. چاپ پنجم. تهران: سخن، صص 287 ـ 288.
• لاچ. دیوید (1386). رمان پسامدرنیستی: نظریه های رمان. ترجمه: حسین پاینده. تهران: نیلوفر، ص 57.
• مقدادی. بهرام (1393). دانشنامه نقد ادبی از افلاطون تا به امروز. تهران: چشمه، ص 97.
• مک هیل. برایان (1392). داستانهای پسامدرنیستی. ترجمه: علی معصومی. تهران: ققنوس، صص 126 ـ 129.
• مکاریک. ایرناریما (1383). دانشنامه نظریه های ادبی معاصر. ترجمه: مهران مهاجر و محمد نبوی. تهران: آگه، ص 112.
• مودت. مریم و دیگران (1403). تحلیل سبک روایی داستان پست‌مدرن فارسی بر اساس الگوی نشانه معناشناسی گریماس (مطالعه موردی: داستان کریستین و کید و شازده احتجاب از هوشنگ گلشیری). نشریه علمی سبک‌شناسی و تحلیل متون نظم و نثر فارسی. (بهار ادب سابق). سال هفدهم. شماره هفتم. پی در پی 101. صص 171 ـ 140.
• نامورمطلق. بهمن (1386 الف). درآمدی بر بینامتنیت: نظریه ها و کاربردها. تهران: سخن، ص 85.
• _____________ (1386). مطالعه ارجاعات درون‌متنی در مثنوی با رویکرد بینامتنی. پژوهشنامه علوم انسانی. شماره 54. صص 429 ـ 442.
• نجومیان. امیر‌علی (1386). مقالات هم‌اندیشیهای بارت و دریدا. چاپ دوم. تهران: فرهنگستان هنر، ص 167.
• هدایت. صادق (1351). بوف‌کور. تهران: چاپخانه سپهر.