ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 18، شماره 6، شهریور 1404 ، شماره پی در پی 112

تحلیل رمان «سمفونی مردگان» بر اساس روش تحلیل گفتمان انتقادی فرکلاف

صفحه (143 - 165)
مهرنوش منصوری میمندی (نویسنده مسئول)
تاریخ دریافت مقاله : اسفند 1403
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : خرداد 1404

چکیده

زمینه و هدف: پس از استقلال زبان از علوم دیگر چون ادبیات، ‌و شکلگیری علمی جدید با نام زبانشناسی، تحلیل صورتهای مختلف کاربرد زبان در حیطه های گوناگون علوم انسانی نیز اهمیت ویژه ای به خود گرفت. از سوی دیگر مکتب مارکسیسم که منادی ساختن جامعه ای برابر بود بر افکار اکثر اندیشمندان علوم انسانی در قرن بیستم سایه انداخت. ترکیب زبانشناسی و مارکسیسم، ‌زبانشناسی انتقادی را به وجود آورد که در ساحتی فراختر، تحلیل گفتمان انتقادی نامیده میشود و از رابطه متقابل زبان، سلطه،‌ ایدئولوژی و جامعه سخن میگوید. فرکلاف با ابداع این روش تحلیل گفتمان تلاش کرد هرچه دقیقتر نسبت میان اضلاع این مربع را تبیین نماید. پژوهش حاضر تلاش دارد با هدف تبیین مناسبات میان این اضلاع چهارگانه به این پرسش پاسخ دهد که در رمان سمفونی مردگان هر یک از این اضلاع چه نسبتی با دیگری دارند و چگونه ترکیب این نسبت‌ها روایت را به پیش میبرد.

روش مطالعه: این تحقیق بر اساس روش توصیفی-تحلیلی انجام شده و داده های آن بر پایه مطالعات کتابخانه ای فراهم شده است.

یافته ها: در رمان «سمفونی مردگان» گفتمان‌هایی به عنوان کلان روایت و گفتمانهایی به عنوان خرده روایت یا اقلیت حضور دارند که همگی بر هم تأثیرگذار و از هم تأثیرپذیرند. زبان به عنوان ابزار تعبیر ایدئولوژی و ارتباط گفتمانها میتواند به شکل مختلف، نوع روابط میان آن‌ها را شکل دهد.

نتیجه گیری: نتایج حاصل از این پژوهش نشان میدهد که زبان میتواند به عنوان محور اصلی هم بازتاب‌دهندۀ سلطه، هم ایدئولوژی و هم گفتمانهای متعدد جامعه باشد و به عنوان مَفصلی این سه ضلع را به هم ارتباط دهد. همچنین در این رمان نویسنده توانسته است با بکارگیری ابزارهای زبانی همچون انتخاب واژگان و نامهای مناسب، استفاده بجا از تشبیه و کنایه،‌ کاربرد متناسب وجهیت و وجه افعال، سلطه گری را در داستان انعکاس داده، و همین مسأله را به عنوان ایدئولوژی مورد نقد تعریف کرده و گفتمان منتقدِ آن را هم از دل همان جامعه بیرون کشیده و روابط میان آنها را در بستر جامعه تبیین نماید.

کلمات کلیدی
عباس معروفی , سمفونی مردگان , گفتمان انتقادی , فرکلاف.

• قرآن کریم. ترجمه مهدی الهی قمشه ای.
• ‌بابا. (1371). اردبیل در گذرگاه تاریخ، ‌اردبیل: دانشگاه آزاد اسلامی.
• سلطانی، سید علی‌اصغر. ( 1384 ). قدرت، گفتمان و زبان: سازوکارهای جریان قدرت در جمهوری اسلامی ایران، تهران، نی.
• شوالیه. ژان و گربران. آلن. (1400). فرهنگ نمادها، ترجمه سودابه فضایلی، چاپ پنجم، تهران: کتاب‌سرای نیک(جیحون).
• ضابطی جهرمی، احمد. (1389). پژوهشهایی در شناخت هنر ایران، چاپ اول، تهران: نشر نی.
• فردوسی، ابوالقاسم. (1366). شاهنامه، دفتر اول، تصحیح جلال خالقی مطلق، زیر نظر احسان یارشاطر، نیویورک: بنیاد میراث ایران.
• فرکلاف، نورمن. (1379). تحلیل گفتمان انتقادی، ترجمۀ فاطمه شایسته پیران و دیگران، چاپ اول، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه.
• فوکو. میشل(1370). «قدرت انضباطی و تابعیت» در: فرِّ انسانی یا شرِّ شیطانی، ویراسته استیون لوکس، ترجمۀ فرهنگ رجایی، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
• ل-وینک، ریچارد. (۱۳۶۶). چگونه خوب بشنویم، ترجمۀ پرویز منصوری، تهران: کتاب زمان.
• معروفی، عباس. (1388). سمفونی مردگان، چاپ پنجم، تهران: انتشارات ققنوس.
• نهاوندی، هوشنگ. (1392). محمدرضا پهلوی آخرین شاهنشاه،‌ تهران: انتشارات کتاب.
• یاحقی، محمدجعفر. (1386). فرهنگ اساطیر و داستان‌‌واره ‌ها در ادبیات فارسی، تهران: نشر فرهنگ معاصر.
• یشت‌ها. (‌1377). ترجمۀ ابراهیم پورداوود، ‌چاپ اول، ‌تهران: ‌اساطیر.
• یورگنسن، ماریان و لوییز فیلیپس. ( 1389 )، نظریه و روش در تحلیل گفتمان، ترجمۀ هادی جلیلی، تهران، نی.
• اسدی. علیرضا و حسینی. سارا. (1398). کارکرد تشبیه در فضاسازی رمان سمفونی مردگان، مجله علمی مطالعات زبانی و بلاغی، سال10، شماره19، صص25-50.
• امینی شلمزاری. زهرا؛ روضاتیان. سیده مریم و نصر اصفهانی. محمدرضا. (1402). تحلیل گفتمان انتقادی قدرت در خسرو و شیرین نظامی، مجله متن‌پژوهی ادبی، شماره 96، صص 174- 201.
• آقاجانی. حمید؛ منصوری. مجید و کریمی. فاطمه. (1402). تحلیل بینامتنی سمفونی مردگان و مرگ فروشنده؛ بر اساس نظریۀ ژولیا کریستوا، مجله مطالعات ادبیات تطبیقی، شماره 68، صص 802- 824.
• پاسبان وطن، سمانه و حیدری، فاطمه. (1401). روایت‌شناسی «سمفونی مردگان» عباس معروفی براساس نظریۀ سیمپسون، مجله تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی(دهخدا)، شماره 54، صص 51- 73.
• حبیبیان، عزت الله؛ افخمی، رضا؛ فارسی، بهنام و روان‌شاد، علی‌اصغر. (1403). تحلیل گفتمان انتقادی تبلور آزادی در اشعار خلیل‌الله خلیلی و احمد شوقی بر اساس نظریۀ فرکلاف، مجله ادبیات پایداری، شماره 30، صص 80- 107.
• حسن‌زاده میرعلی، ‌عبدالله. (1391)، چندصدایی در رمان سمفونی مردگان، ‌مجله پژوهش‌های نقد ادبی و سبک‌شناسی، شماره4، صص11-38.
• حسینی زکریا، خدیجه؛ نوحی، نزهت؛ حسنلو، حیدر؛ تلخابی. مهری. (1403). نقد کهن الگویی سفر قهرمان و موانع تشرّف وی در رمان سمفونی مردگان اثر عباس معروفی، مجله سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)، شماره 101، صص192- 213.
• دسترنج، فاطمه؛ حسن‌بیگی، علی و هاشمی، سید محمد حسن. (1403). بررسی تطور تاریخی گفتمان جنگ در انقلاب اسلامی بر اساس الگوی نورمن فرکلاف، مجله پژوهشهای انقلاب اسلامی، شماره 49، صص 151-180.
• رحیمیان. آرام. (1402). تحلیل انتقادی گفتمان رمان لم‌یزرع بر اساس رویکرد فرکلاف، مجله ادبیات پایداری، شماره 29، صص116- 134.
• رفاهی. سمانه و ایرانزاده، نعمت‌الله. (1403). کارکرد فضاهای معماری در روایت‌پردازی رمان سمفونی مردگان، مجله پژوهشهای بین‌ رشته ای ادبی، سال ششم، شماره 11، صص 200- 226.
• شیخلو. سهیلا؛ آذر، اسماعیل و رستمی اردستانی، حمیدرضا. (1400). تحلیل شخصیتها، مفاهیم اساطیری و انواع آن در رمان «سمفونی مردگان»، مجله ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی، شماره 65، صص 249- 279.
• محمدی، اویس و علاقی، لاچن. (1402). بررسی تطبیقی بازنمایی استعمار در رمانهای «الصبار» و «سمفونی مردگان»، مجله پژوهشهای ادبیات تطبیقی، دوره یازدهم، شماره2، صص 5- 28.
• ملکشاهی، شکیبا؛ بیات، حسین و سارلی، ناصرقلی. (1404). جمشید و پرومته؛ تحلیل و واکاوی اسطورۀ جمشید در شاهنامه فردوسی و اسطوره پرومتئوس از هسیودوس بروش تحلیل گفتمان انتقادی فرکلاف.
• ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب) سال 18، شماره 2، شماره پی در پی 108 صص 75 – 97.
• نیک‌فر، سمیه؛ یگانی. مصطفی و صدرالدینی. اردشیر. (1402). تحلیل انتقادی گفتمان مهاجرت در رمان «ساعه بغداد» از شهد الراوی بر پایۀ نظریۀ نورمن فرکلاف، مجله زبان و ادبیات عربی، شماره 34، صص 43- 59.
• یحیی‌زاده، باقر و کاظمی، فروغ. (1403). تحلیل گفتمان انتقادی مولانا و سنایی با رویکرد فرکلاف، مطالعات ادبیات تطبیقی، شماره 72، صص42- 58.