ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 18، شماره 3، خرداد 1404 ، شماره پی در پی 109

معرفی و متن‌ شناسی نسخه منحصر به فرد دیوان خواجگی شاعر و عارف سده های دهم و یازدهم

صفحه (203 - 228)
احترام رضایی (نویسنده مسئول)
تاریخ دریافت مقاله : آبان 1403
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : بهمن 1403

چکیده

زمینه و هدف: خواجگی از شاعران توانمند و گمنام عهد صفوی است که نسخه خطی اشعار او تا کنون، تصحیح و از نظر سبکشناسی مورد بررسی قرار نگرفته است؛ لذا هدف اصلی این پژوهش، معرفی و بررسی دست‌نویس دیوان و تحلیل مهمترین عناصر شعری اوست تا محققین با او و مختصات سبکی اشعار او درحوزه های زبانی، ادبی و فکری آشنا شوند.

روشها: پژوهش پیشرو، مطالعه نظری و با شیوه کتابخانه ای و روش تحلیلی_توصیفی انجام شده است. جامعه مورد مطالعه، نسخه خطی منحصر به فرد دیوان او، به شماره دستیابی 9015 در 204 غزل و 36 رباعی و در مجموع 1528 بیت است که در بخش نسخ خطی و اسناد کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران نگهداری میشود.

یافته ها: اشعار دیوان در دو بخش غزلیات و رباعیات به ترتیب الفبا در قافیه مرتب شده است. دیوان مذکور را به خواجگی شیرازی، متکلم برجسته عهد اکبری نسبت داده اند اما در متن نسخه، مطلبی دالّ بر آن وجود ندارد. وجود سرلوحِ تکِ زیبا و صفحاتِ مجدولِ مزّین، نشان دهنده اهمیت نسخه در روزگار کتابت آن است. بجز دو غزل و ابیات پراکنده در ستایش نبی‌اکرم(ص) و چهار رباعی متوالی که در هریک از آنها، شاعر به توصیف یکی از خلفای راشدین پرداخته است، دیوان هیچ اطلاعی از زندگی و احوال شاعر ارائه نمیدهد.

نتیجه گیری: بررسی نسخه خطی دیوان خواجگی نشان میدهد، نسخه از حیث رسم‌الخط، ویژگیهای رسم‌الخط سده های دهم و یازدهم را داراست. در دیوان خواجگی خصائص سبک عراقی و هندی هر دو دیده میشود. در حوزه زبانی، در برخی غزلیات به کاربردن لغات و ترکیبات نوساخته یا کم‌کاربرد، ترکیبات عامیانه و روزمره، کنایات فراوان، تصویرگری جزئی و مینیاتوری و... بیانگر تأثیر سبک هندی است. از نظر فکری مضامین عاشقانه و عارفانه و اندیشه های خیامی از مهمترین موضوعات شعری دیوان خواجگی است.

کلمات کلیدی
خواجگی , دیوان اشعار , سده یازدهم , نسخه شناسی , متن شناسی

• قرآن کریم
• آقابزرگ طهرانى، محمدمحسن(1403)، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج20، بیروت: چاپ سوم، دارالاضواء، ص146.
• آقامیری، امیر هوشنگ(1387)، آرایه ها و نقوش اسلیمی در هنر تذهیب و طراحی فرش، تهران: چاپ دوم، یساولی، ص110.
• بورکهارت، تیتوس(1376)، هنر مقدس(اصول و روشها)، ترجمه جلال ستاری، انتشارات سروش، ص68.
• حاصلی، پرویز، قاضی زاده، خشایار و افشاری، مرتضی(1402)، «تحلیل شیوه های اجرا در تشعیرهای خمسه تهماسبی(مکتب دوم تبریز)»، فصلنامه علمی نگره، شماره 66، صفحات 211 تا 227.
• حافظ شیرازی، شمس الدین محمد(1373)، دیوان، از روی نسخه غنی و قزوینی، انتشارات نظم، صص242، 253و 360.
• حسن خان بهادر، سید محمدصدیق(1386)، تذکره شمع انجمن، تصحیح و تعلیقات دکتر محمد کاظم کهدویی، انتشارات دانشگاه یزد، ص 363.
• حسن‌پور آلاشتی، حسین(1384)، طرز تازه، سبک شناسی غزل سبک هندی، تهران: سخن، ص85.
• حیدری، فاطمه(1399)، «رویکردهای متفاوت نسبت به شطح‌گویی و انواع درون‌مایه شطحات»، پژوهشنامه عرفان، شماره ۱۱ (۲): صص ۸۸-۶۱.
• خواجگى شیرازی، محمد بن احمد(1375)، النظامیه فی مذهب الامامیه، تهران: میراث مکتوب، ص70.
• خواجگی، محمد بن احمد، نسخه خطی به شماره راهنما 9015 M و شناسگر رکورد 2379، بخش نسخ خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران.
• خیامپور، عبدالرسول(1368)، فرهنگ سخنوران، انتشارات طلایه.
• درایتی، مصطفی، فهرستگان نسخ خطی ایران (فنخا)، تهران: سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، 1390.
• رازی، امین احمد(1389)، هفت اقلیم، ج اول، تصحیح و تعلیقات و حواشی سید محمد رضا طاهری حسرت، ص249.
• روحانی، مسعود و محمد عنایتی قادیکلایی(1392)، «نگاهی به ردیف و کارکردهای آن در شعر خاقانی»، فنون ادبی، دانشگاه اصفهان، سال پنجم، شماره 2 (پیاپی9)، پاییز و زمستان، صص67- 88.
• زرین کوب،عبدالحسین(1372)، شعر بی دروغ شعر بی نقاب، تهران، سخن، ص57.
• شفیعی کدکنی، محمدرضا(1398)، شاعر آینه ها، چاپ یازدهم، نشرآگه، صص45-54 و64.
• شمیسا، سیروس(1386)، بدیع، میترا، ص1386.
• صحرانورد، ناصر و علیخان پور، محسن(1399)، «روش شناسی کلامی محمد بن احمد خواجگی شیرازی»، فصلنامه کلام اسلامی، سال 29، شماره 116، صفحات 91-124.
• عظیمی، حبیب الله(1389)، اصول و مبانی نسخه شناسی در کتب ایران، تهران: سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، ص35.
• کادن، جی. ای. (1380)، فرهنگ ادبیات و نقد ادبی، ترجمه کاظم فیروزمند، تهران: شادگان، ص246.
• گلچین معانی، احمد(1369)، کاروان هند، ج اول، مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی، صص386-387.
• مایل هروی، نجیب(1369)، نقد و تصحیح متون، مراحل نسخه شناسی و شیوه های تصحیح نسخه های خطی فارسی، مشهد: آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهشهای اسلامی، ص120، 121-122.
• مصاحب، غلامحسین(1387)، دایره المعارف فارسی مصاحب، تهران: امیرکبیر، ص576.
• وفادار مرادی، محمد (1379)، مقدمه ای براصول و قواعد فهرست نگـاری در کتـب خطـی، تهـران : کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، دبیرخانه سمینار نسخه های خطی، ص75.