ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 18، شماره 3، خرداد 1404 ، شماره پی در پی 109

کارکردهای بلاغی عنصر «توصیف» در سبک روایی شما که غریبه نیستید؛ خودزندگی ‏نوشتنامه هوشنگ مرادی کرمانی

صفحه (229 - 248)
محبوبه شمشیرگرها (نویسنده مسئول)
تاریخ دریافت مقاله : آبان 1403
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : بهمن 1403

چکیده

زمینه و هدف: منظور از بلاغت در اصطلاح ادبی، تمام شیوه‏ها و عناصری است که میتواند در جذب مخاطب و اثرگذاری بر او مؤثر باشد. اما چارچوبهای بلاغت قدیم، شناخت کلام در دوره مدرن را چندان برنمیتابد و به همین سبب، بازنگری در ساختار سنتی آن خصوصا در زبان فارسی ضروری است. در این میان، گستره زندگینوشتها شاید بیش از سایر نوشتار‏ها نیازمند نگرشی نوین باشد. درحالیکه در نظام سنتی، این نوشته‏ها یکسره در شمار مکتوبات تاریخی به شمار میآمده‏اند، به نظر میرسد در نظام بلاغی جدید، شناخت وجوه زیباشناسانه آنها که بنا به زیبایی یا ‏‏‏تأثیر عاطفی، موجبات جذب مخاطب را فراهم میکنند ضرورت دارد. برخلاف نقد ادبی سنتی که در آنها اعتنا به جنبه‏های روساختی متون غلبه داشت، نقد نوین مسیری دیگر در این بررسیها پیموده، که از آن جمله، برخورداری از خصلت روایی بمنزله یکی از شاخصه‏های ادبی متن در نظریه‏های روایت است. در بررسی عوامل مؤثر در تقویت بُعد روایتگری، عنصر توصیف همواره بخشی قابل‎توجه از ساختار روایت در متن را تشکیل می‏دهد.

روشها: شیوه بررسی در این مقاله، تحلیلی توصیفی، ‌با استفاده از منابع کتابخانه‎ای است.

یافته‏ها: درحالیکه شدت روایتمندی در برخی زندگینوشتها از جمله خودزندگینامه هوشنگ مرادی کرمانی خصوصا در تشابه ساختاری با انواع ادبی ادبیات داستانی مدرن، موجب تلقی آنها یکسره در قلمروی ادبیات شده، آنچه شما که غریبه نیستید را در ردیف رُمانهای فارسی قرار داده و جامه هنر بر آن پوشانده، نه صرفا سرگذشت نویسنده، بلکه شیوه بیان خلاقانه او با بهره‏مندی از عناصری در تقویت روایتمندی، نظیر توصیف است. این مقاله با توجه به زیبایی‏شناسی توصیفی از منظر کارکردشناسی، نقش خلاقانه این عنصر را نشان داد که چطور توانسته با تقویت جنبه روایی، درک و التذاذ خواننده را عمق بخشد. پژوهش پیش رو به دنبال ارائه تقسیمات و انواع توصیف بر پایه دانش توصیف‏شناسی نبود، بلکه به منزله مقدمه‏ای بر تحلیلی توصیف‏شناسانه از این سرگذشتنامه، ‌بخشی از وجوه کارکردی تلقی آن را بمنزله یکی از رُمان‏های معاصر روشن کرد. بطوری که معلوم شد نویسنده چگونه توانسته متناسب با بستر فرهنگی، در راستای تقویت وجه ادبی اثر مانند احساس‏انگیزی، عاطفه‏انگیزی و تصویرآفرینی گام بردارد و با ‏تنیدگی این عنصر در روایت از یک سو، و سایر ظرافت‏های هنری، این متن را به یک کل منسجم و ادبی تبدیل کند.

نتایج: مرادی با استفاده از قدرت حافظه و تخیل، روایت رخدادها را با توصیف فضا، مکان، زمان و شخصیتها چنان در هم تنیده که تفکیک آنها از هم ممکن نیست. کاربرد این عنصر، نقشهایی را در این زندگینوشت بعهده داشته که برجسته‏ترین آنها کارکردهای توضیحی (شناختی)، تصویرسازی، سازماندهی، حس‏انگیزی،‌ تزئینی (آرایه‏ای) ‌و عاطفه‏انگیزی است.

کلمات کلیدی
ادبیات فارسی معاصر , خودسرگذشتنامه‏ها , توصیف , ادبیت

• احمدی شیخلر، احمد (۱۴۰۲) توصیف‌شناسی در ادبیات: (با تکیه بر آثاری از ادبیات فارسی)، تهران: کیان ادب.
• احمدی شیخلر، احمد (۱۳۹۹) «توصیف و انواع آن بر پایه نظریه توصیف‏شناسی با تکیه بر نفثه‏المصدور شهاب‏الدین محمد خُرَندِزی زیدری نسوی»، نقد و نظریه ادبی، شماره ۱۰، پاییز و زمستان، صص۵-۳۳.
• امامی، نصرالله؛ قاسمی‏پور، قدرت (۱۳۸۷) «تقابل عنصر روایتگری و توصیف در هفت پیکر نظامی»، نقد ادبی، شماره ۱، صص ۱۴۵-۱۶۱.
• بصیرزاده، الهام؛ تشکری، منوچهر: قویمی، مهوش (۱۳۹۱) «بررسی توصیف و کارکردهای برجسته آن در رُمان»، ادب‏پژوهشی، شماره ۱۹، بهار، ص۷۷-۱۰۳.
• پارسا، شمسی؛ عباسقلی محمدی (1389) «نظریه توصیف نیما در منظومه سریویلی او»، کاوش‏نامه زبان و ادبیات فارسی، شماره ۲۱، پاییز و زمستان، صص۱۶۷-۱۸۹.
• ریمون کنان، شلومیت (1387) روایت داستانی: بوطیقای معاصر. ترجمه ابوالفضل حری، تهران: نیلوفر.
• زرقانی، سیدمهدی (۱۳۸۸) تاریخ ادبی ایران و قلمرو زبان فارسی: تطور و دگردیسی ژانرها تا میانه سده پنجم به انضمام نظریه تاریخ و ادبیات. تهران: سخن.
• سیستانی، فاطمه؛ اسفندیارپور، هوشمند؛ یوسفی‏پور کرمانی، پوران (۱۳۹۱) «توصیف و کارکردهای زبانی و ادبی آن در داستان معاصر (مطالعه موردی: تنگسیر صادق چوبک و بوف کور صادق هدایت)»، سبک‏شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب) ، شماره 12، اسفند 1401 ، صص۱۸۷-۲۰۷.
• شاهرودی، فرزانه؛ حاجی‏زاده، حسین، صراطی، ژیلا (1403) شگردهای دستوری و بلاغی توصیف (تصاویر تشبیهی و استعاری) در قصاید امیری فیروزکوهی. سبک‏شناسی نظم و نثر فارسی، شماره 97، خرداد، صص133-155.
• صبری، محمد؛ شایان‏سرشت، اکبر (۱۴۰۱) «بررسی شگردهای نمایشی کردن متن روایی در اقتباس‏های بهرام بیضایی از شاهنامه»، محمد صبری و اکبر شایان سرشت، مطالعات بین رشته‏ای ادبیات و هنر و علوم انسانی، شماره۳، شهریور، صص۴۷-۷۲.
• ضرونی، محمدصادق (۱۴۰۰) «بررسی و تحلیل تطبیقی عنصر توصیف و کارکردهای آن در داستان‏های کوتاه منیرو روانی‏پور و غاده سمان»، پژوهش های نثر و نظم فارسی، شماره ۱۲، پاییز و زمستان، صص۲۲۱-۲۴۵.
• مستور، مصطفی (1379) مبانی داستان کوتاه. تهران: مرکز.
• میرصادقی، جمال (1385) عناصر داستان. تهران: سخن.
• یونسی، ابراهیم (1365) هنر داستان نویسی. تهران: سهروردی.
• Barths, R. 1982 (1982) ''An Introduction to the Structural Analysis of Narrative''. New Literary History, 6 (2), pp. 237-272
• Genette, Gerard (1976) "Boundaries of Narrative", New Literary History, No. 1, pp. 1-13
• Genette, Gerard (1982) ''Frontiers of Narrative''. Figures of Literary Discourse, A. Sheridan (ed). New York: Columbia University Press.
• Hamon, P. (1981) "Rhetorical Statuts of the Descriptive". Yale French Studies, No. 61. Published by Yale University Press, pp. 1-26.