ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 18، شماره 4، تیر 1404 ، شماره پی در پی 110

معرفی فانی کشمیری و آثار او

صفحه (241 - 262)
سپیده سادات نجم‌الدینی ، علیرضا صالحی (نویسنده مسئول)، فریده محسنی هنجنی
تاریخ دریافت مقاله : دی 1403
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : اردیبهشت 1404

چکیده

زمینه و هدف: شناخت شعرای که به زبان پارسی شعر گفته اند و بر گنجینه های فرهنگ و ادب ایران افزوده اند در پژوهشهای ادبی از اهمیت ویژه ای برخوردار است. فانی کشمیری عارف و ادیب صاحب نام خطه کشمیر قرن یازده، در زمره نام‌آورترین شاعرانی که به تأثی از حکیم نظامی اقدام به خمسه سرایی نموده است.در این پژوهش، ضمن‌ بررسی ابعاد مختلف زندگی فانی کشمیری به معرفی آثار این شاعر و نویسنده بزرگ پرداخته خواهد شد و برخی تعارضات در نوشته های او مورد تحلیل قرار خواهد گرفت.

روشها: شیوه بررسی در این جستار، تحلیلی توصیفی بوده؛ بر این اساس با استفاده از منابع کتابخانه ای و یادداشت‌برداری از این منابع اهداف مورد نظر تامین گردیده است.

یافته ها: فانی شاعری عارف وعالمی صاحب‌نام، زبانزد به حسن خلق و سجیۀ رضیۀ در دیار کشمیر است. آثار متعددی به نظم و نثر دارد. از لحاظ نسبی به شیخ یعقوب صرفی میرسد. با تربیت شاگردانی ممتاز _غنی ، سلیم و اصلح کشمیری_درکشمیر به رتبتی ممتاز دست یافته است. از اعیان کشمیر است که مقام صدرات در دربار شاهجهان، مجالست با شاهزاده داراشکوه، مصاحبت والی بلخ، همنشینی بزرگان و صاحب منصبان کشمیر را در کارنامه خود دارد. و در مقام تصوف، خرقۀ خلافت از مولانا شیخ محب الله اله آبادی پوشیده وعلاقه مند به شعر و فلسفه است. انتساب "دبستان المذاهب" به فانی به اسناد و مدارک بی‌پایه و مغرضانه برمیگردد و تنها باورها و دریافتهای تعدادی از افراد بی‌دانش بوده است.

نتیجه گیری: فانی کشمیری شاعری فاضل و عارف، دارای جایگاه ویژۀ علمی و عرفانی در کشمیر است و در ایران تقریباً ناشناخته است. جایگاه رفیع او در کشمیر به استناد تذکره ها علاوه بر آثارش، به شاگردان نام‌آوری که در محضر او تلمّذ کرده و از فضل و دانش فانی بهره مند شدند نیز برمیگردد.آثار وی مبیّن طبع و قریحۀ سرشار وی است؛ که علاوه بر زبانی پخته، آراستگی و پیراستگی در اندیشه و کلامش، آشکار است، و از ذخایر خاص ّ زبان شعر در آفرینش ترکیبات و تعبیرهای جدید بهره برده و واژه گزینی و ترکیب‌سازی از خصوصیات ویژه کلام اوست. در نثر نیز انتساب "دبستان المذاهب" به فانی و رد آن، مورد بررسی قرار گرفت.

کلمات کلیدی
فانی کشمیری , آثار , حکیم نظامی , خمسه سرایی

• آرزو سراج الدین، علی بن حسام الدین.(1383)،مجمع النفایس،به تصحیح محمدخان، مهرنور، علیخان،زیب النساء،سرافراز ظفر، محمد،پاکستان: مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان، 3 جلد، جلد 1و 3.
• آزاد بلگرامی، میر غلامعلی.(1390)، خزانه عامره، مصحح نیکو بخت، ناصر، اسلم بیگ، شکیل،تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.چاپ اول.
• استادی، رضا.(1380). مقدمه ای بر ملل و نحل، قم:موسسۀ در راه حق دفتر انتشارات اسلامی. دو جلد چاپ سوم.
• انصاریان، حسین.(1386)، عرفان اسلامی،محققان فیض پور، محسن، صابریان، محمد جواد،قم:دارالعرفان. 15 جلد، جلد 12، چاپ اول.
• ایمان، رحم علیخان.(1386)، تذکره منتخب اللطایف، تلخیص از علیزاده، مهدی، علیزاده، حسین، تهران: طهوری.
• آقا بزرگ تهرانی، محمد محسن.(1372)، مصنّفات شیعه، مشهد: آستان قدس رضوی. پژوهشهای اسلامی. 4 جلد. جلد سوم3.
• -------------------------.(1951)، هدیه العارفین، اسماء المولفین و آثار المصنفین، محقق بغدادی، اسماعیل، مصحح خراسان، محمد مهدی، لبنان:دار احیا التراث العربی. 2 جلد.
• تبریزی، یارعلی بن محمد.(1382)، ریاض الافکار در توصیف خزان و بهار،تهران: مرکز نشر دانشگاهی.چاپ اول.
• تیکو، گ.ل.،(1342)، برگزیده هایی از پارسی‌سرایان کشمیر، تهران: انجمن ایران و هند.
• جان، ملکم.(1380) تاریخ کامل ایران، مترجم حیرت، اسمعیل بن محمد علی، مصحح قمی نژاد، مهدی، گردآورنده عبداللهی، علی اصغر، تهران:افسون، 2 جلد. جلد دوم. چاپ اول.
• جاوید، ملک سلیم.(1385)،حدیث کشمیر در شعر فانی کشمیری، فصلنامۀ قند پارسی بهار و تابستان ۱۳۸۵ ،ش ۳۳ و ۳۴.صص222- 228
• حاج سید جواد،سید کمال.(1371)، میراث جاویدان، تهران:بیجا، رایزنی فرهنگی سفارت جمهوری اسلامی پاکستان.
• رادفر، ابوالقاسم.(1385)، کشمیر، تهران: دفتر پژوهشهای فرهنگی چاپ اول.
• رضازادۀ ملک، رحیم.(1362)، دبستان المذاهب،تهران: طهور. چاپ اول.
• سرخوش،محمدافضل.(1951)، کلمات الشعرا، تدوین محوی لکهنوی،محمد حسین،هند:مدارس یونیورستی.چاپ اول.
• سید ناصری، حمیدرضا.(1380)، کشمیر گذشته حال آینده، تهران: ذکر چاپ اول.
• شاهین، عبدالصبور.(1382)،تاریخ قرآن، محقق یزدی ثانی،هادی، مترجم، سیدی ، حسین، مشهد: آستان قدس رضوی.شرکت به نشر. چلپ اول.
• صافی،قاسم.(1379)، سرزمین و مردم پاکستان، تهران: حسینۀ ارشاد.
• صدرایی خویی، علی، حافظیان بابلی، ابوالفضل.(1383)، فهرست کتابهای چاپ سنگی کتابخانۀ آستان حضرت معصومه(س)،قم:باقری. چاپ اول.
• عابدی،سید محمد حسن.(1964)، مثنویات فانی کشمیری،سرینگر هند:سیکرتری آکادمی. کوه نور پریس دهلی. چاپ اول.
• عاشقی عظیم آبادی،حسنقلی‌خان بن علی.(1391)،تذکره نشتر عشق،تهران: میراث مکتوب دو جلد.تصحیح و تعلیق از حاج سید جوادی، سید کمال..... جلد اول بخش ب.
• عرفانی، عبدالحمید.(1335)، ایران صغیر یا تذکره شعرای پارسی زبان کشمیر، با مقدمۀ رضازاده.ناظرزاده کرمانی،تهران:خودکار ایران. چاپ اول.
• عظیم آبادی،علی بن ابراهیم بن حسن رضا خلیل.(1385)،صحف ابراهیم، ویراستار محدث، میرهاشم،تهران:انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.چاپ اول.
• کنبو،محمد صالح.(1967)، عمل صالح موسوم به شاهجهان نامه، تحشیه،یزدانی،غلام، تصحیح، قریشی، وحید،لاهور: شفیق پرس.چاپ اول.
• کهویهامی،پیر غلام حسن.(1954)،تاریخ حسن، هند: سرینگر.چاپ اول.
• گوپاموی، محمد قدرت الله.(1387) تذکرهنتائج الافکار،مصحح بیگ باباپور، یوسف، مجمع ذخائر اسلامی: قم. چاپ اول.
• لودی، شیر علیخان.(1377) تذکره مرآه الخیال،تهران: روزنه.چاپ اول.
• متولی، عبدالله.(1397)، مبانی و چهارچوبها و الگوی سفارتی و مکاتباتی ایران عصر صفوی، اراک: دانشگاه اراک.چاپ اول.
• محدثی، جواد.(1386) فرهنگ غدیر، قم: معروف.چاپ پنجم.
• محمدی نجارزادگان، فتح الله.(1382)، سلامه القرآن من التحریف و تنفید الافترأت علی الشیعه الامامیه، تهران:مشعر. چاپ دوم.
• مرادی، ابوالفضل، ذبیحی فر، حجت،صدرایی خویی، علی.(1391)، میراث مشترک ایران و هند، زیر نظر مرعشی، محمود، قم: کتابخانه بزرگ حضرت آیهالله العظمی مرعشی نجفی(ره) گنجینه جهانی مخطوطات اسلامی. 8 جلد. جلد 4.
• مشار، خان بابا.(1350)، فهرست کتابهای چاپی فارسی، تهران: مولف- تهران- ایران 5 جلد. جلد دوم.
• مشکور،محمد جواد.(1378)، نامه باستان(مجموعۀ مقالات)، به اهتمام میر محمد صادق، سعید. جلالی، نادره، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
• مصاحب، غلامحسین.(1383)، دایره المعارف اسلامی، تهران: امیر کبیر جلد دوم بخش اول چاپ چهارم.
• مظاهری، حسین.(1391)، دانش اخلاق اسلامی، مترجم هادی زاده، مجید، اصفهان: دفتر تبلیغات اسلامی حوزۀ علمیۀ قم، 4 جلد. جلد اول. چاپ اول.
• معرفت، محمد هادی.(1379)،تحریف ناپذیری قرآن،ترجمۀ نصیری، علی،، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه(سمت). چاپ اول.
• نصرآبادی، محمد طاهر.(1317)، تذکره نصرآبادی، تهران: ارمغان. چاپ اول.
• نوایی، عبدالحسین.(1357)، شاه عباس، تهران: بنیاد فرهنگ ایران، چاپ اول.
• نوبختی، حسن بن موسی.(1353)، ترجمه فرق الشیعه نوبختی،مترجم مشکور، محمد جواد، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.چاپ اول.
• نوشاهی، عارف.(1390)، فهرست نسخه های خطی فارسی کتابخانه مرکزی دانشگاه پنجاب لاهور(پاکستان) (مجموعه های آزاد، پیرزاده، شیرانی، کیفی و عمومی). 2 جلد. جلد 2. بخش 2 .چاپ اول.
• واله داغستانی، علیقلی بن محمد علی.(1390)، تذکره ریاض الشعرا، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی. مصحح: اشیدری، گیتا.
• هاشم پور سبحانی، توفیق.(1377)ه.ق، نگاهی به تاریخ ادب فارسی در هند، تهران: انتشارات دبیرخانۀ شورای گسترش زبان و ادب فارسی. چاپ اول.