ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 18، شماره 6، شهریور 1404 ، شماره پی در پی 112

بررسی و تحلیل کارکردهای معنایی داستان حضرت موسی (ع) در دیوان سنایی

صفحه (203 - 223)
غلام‌محمد قوی کتف‌رودی ، حبیب جدیدالاسلامی قلعه (نویسنده مسئول)، بهروز رومیانی
تاریخ دریافت مقاله : اسفند 1403
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : خرداد 1404

چکیده

زمینه و هدف: حضرت موسی کلیم الله یکی از پیامبران بنی اسرائیل است که دوران حیات و نبوت ایشان، بعنوان یکی از مفصلترین قصص قرآنی، سیمایی گسترده در آینه شعر فارسی داشته است و الهام بخش بسیاری از شاعران بوده است. هدف اصلی این مقاله تحلیل و بررسی کارکردهای معنایی داستان حضرت موسی (ع) در دیوان سنایی است.

پژوهش روش: پژوهش در این مقاله توصیفی ـ تحلیلی بر مبنای مطالعات کتابخانه ای و شیوه سندکاوی است که در آن به بحث و بررسی پیرامون قصه قرآنی حضرت موسی (ع) در دیوان سنایی خواهیم پرداخت. نمونه ها بصورت گزینشی و سیستماتیک و بر مبنای گنجایش و حجم مقاله ارائه خواهد شد.

یافته های پژوهش: تأثیر فرهنگ قرآنی در قلمرو زبان فارسی سبب بهره گیری عمیق شاعران و عارفان از این مضامین، سبب گشایش افقهای تازه در عرصه ادب فارسی شد. در این میان، داستان پیامبران از جمله داستان زندگی و نبوت حضرت موسی (ع) بدلیل کارکرد ویژه ای که در قرآن کریم دارد، در زمره مهمترین و دل انگیزترین ‌ بنمایه های مورد توجه در شعر فارسی و شعر سنایی قرار دارد. یافته های پژوهش نشان میدهد که سنایی از این داستان در راستای اغراض تعلیمی و عرفانی عمیق و دقیق بهره گرفته است.

نتایج پژوهش: نتایج حاصل از پژوهش حاکی از آن است که سنایی ضمن وفاداری به اصل روایت قرآنی در داستان حضرت موسی، از توسع معنایی این داستان جهت خوانشی چند لایه بمنظور توجه به نکات عرفانی، تعلیمی، عاشقانه و غنایی، توجه به رابطه مرید و مرادی و مبارزه با نفس، کبر و نخوت بعنوان اوصاف مضموم نفسانی بهره گرفته است.

کلمات کلیدی
قرآن , داستان حضرت موسی(ع) , عرفان. دیوان سنایی.

• قرآن کریم. ترجمه: مهدی الهی قمشه ای.
• آلگونه جونقانی. مسعود (1393). «رویکرد سنایی به تقابلهای دوگانی». فصلنامه مطالعات عرفانی دانشگاه کاشان. شماره 19. صص 54-29.
• بازرگان. عبدالعلی (1374). نظم قرآن. 4 جلد. تهران: قلم، ص 359.
• پورنامداریان. تقی (1375). رمز و داستانهای رمزی در ادب فارسی. تهران: علمی و فرهنگی، ص 22.
• تقوی. محمد (1385). قصه پردازی سنایی: مجموعه مقالات مندرج در شوریده ای در غزنه. تهران: سخن، ص 60.
• حق شناس. علی محمد (1382). زبان و ادب فارسی در گذرگاه سنت و مدرنیته. تهران: آگاه، ص 165.
• حلبی. علی اصغر (1375). گزیده حدیقه الحقیقه. تهران: اساطیر، ص 56.
• رنجبر. احمد (1364). گزیده اشعار سنایی. تهران: امیرکبیر، ص 11.
• زرقانی. مهدی (1381). زلف عالم سوز. تهران: روزگار، ص 226- 316.
• سنایی. مجدود بن آدم (1381). دیوان. با مقدمه بدیع الزمان فروزانفر. به اهتمام پرویز بابایی. تهران: آزادمهر.
• سورآبادی. ابوبکر عتیق (1380). تفسیر سورآبادی. به تصحیح: سعیدی سیرجانی. 5 جلد. تهران: نشر نو، 1779.
• سیوطی. جلال‌الدین (1421 ق). الاتقان فی علوم القرآن. الطبعه الثانیه. بیروت: دارالکتاب العربی، ص 204.
• شعاعی. مالک (1399). تأثیر روایات قرآنی داستان حضرت موسی (ع) در غزلیات بیدل دهلوی. کاوشنامه ادبیات تطبیقی. (مطالعات تطبیقی عربی ـ فارسی). دانشگاه رازی. دوره دهم. شماره 4. پیاپی 4. صص 65 ـ 84.
• شفیعی‌کدکنی. محمدرضا (1388). تازیانه های سلوک. چاپ دهم. تهران: آگه، ص 32- 14 ـ 16.
• طباطبایی. سید محمد حسین (1386). ترجمه تفسیر المیزان. ترجمه: سید محمد باقر همدانی. چاپ بیست و دوم. تهران: دفتر انتشارات اسلامی، ص 371 ـ 372.
• عبدالباقی. محمد فؤاد (1393). المعجم المفهرس لالفاظ القرآن. چاپ سوم. تهران: اسلامی.
• قرشی. علی اکبر (1371). قاموس قرآن کریم. چاپ ششم. تهران: دارالکتب الاسلامیه.
• ‌کاشانی. عبدالرزاق(1377). ترجمه اصطلاحات الصوفیه. ترجمه محمد خواجوی. چاپ دوم. تهران: مولی، ص 112.
• کرمانشاهی. مرتضی و دیگران(1399).تفاوتها و شباهتهای رویکردهای عرفانی بداستان حضرت موسی (ع) در متون عرفانی قرن پنجم تا هعتم هجری. ماهنامه تخصصی سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی( بهار ادب). سال سیزدهم. شماره ششم. پیاپی 52. صص 65-86.
• میبدی. ابوالفضل رشیدالدین (1382). کشف‌الاسرار و عده الابرار. به اهتمام: علی اصغر حکمت. ده جلد. چاپ هفتم. تهران: امیرکبیر. صص 94 ـ 710.
• ناس. جان (1354). تاریخ جامع ادیان. ترجمه: علی اصغر حکمت. چاپ سوم. تهران: پیروز، ص 333.
• نیشابوری. ابوبکر عتیق (1386). تفسیر سور آبادی. به تصحیح: سعیدی سیرجانی. چاپ دوم. تهران: نشر نو، ص 227 .