ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 18، شماره 6، شهریور 1404 ، شماره پی در پی 112

بررسی تطبیقی مضمون وجود و عدم در نگاه مولانا و بلیک

صفحه (121 - 141)
فرشته زارع ، الهام خلیلی جهرمی (نویسنده مسئول)
تاریخ دریافت مقاله : اسفند 1403
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : خرداد 1404

چکیده

زمینه و هدف: ادبیّات تطبیقی در ساحت عرفان، زبان مشترکی میشود که شاعران و متفکّران بسیاری را با وجود تفاوتهای فرهنگی و جغرافیایی در زیر سایه یک درخت واحد و حقیقی جای میدهد. شاعران عارف مسلک در هر فرهنگ و تاریخی از قرادادهای زبانی و واژگانی گذر کرده و با برجسته کردن معانی برآمده از شهود، تصاویر و مضامین نو خلق کرده اند. از جمله مضامین بنیادین که در آثار شاعران ادبیّات عرفانی حضور چشمگیری دارد، مفهوم "وجود" و "عدم" است که در ترادف نسبی با واژگانی چون هست و نیست، فنا و بقا و ... قرار میگیرد. مولانا جلال‌الدّین و ویلیام بلیک دو عارف سرآمد که با حدود 5 قرن فاصله زمانی در دو خاستگاه فرهنگی و جغرافیایی متفاوت می‌زیسته اند و بنا بر پژوهشهای موجود بلیک تأثیر مستقیمی از آثار مولانا نگرفته است؛ اما جهانبینی عرفانی آنها موجب شکلگیری دیدگاهی نسبتاً مشترک درباره ماهیّت جهان و جستجوی حقیقت در جایی فراتر از جهان مادّی شده است. با این حال اسلوب و زبان این دو شاعر تفاوتهای بنیادینی نیز دارد.

روشها: پژوهنده در این مقاله به تطبیق و تحلیل مضمون "وجود" و "عدم" در کتاب The Marriage of Heaven and Hell ویلیام بلیک و دیوان شمس مولانا جلال‌الدّین در لایه های معنایی و استعاری پرداخته و وجوه اشتراکی و افتراقی میان آنها را بیان داشته است.

یافته ها: مولانا با تکیه بر سنت‌ عرفان اسلامی، به سلوکی عاشقانه باور دارد که حقیقت را در نیستیِ وجود فردی و ذوب شدن در معشوق جستجو میکند، حال آنکه بلیک در دل سنت مسیحی با زبانی نمادین به حفظ نوعی فردیت خلّاق، آشتی اضداد و بازگشت امری قدسی در درون انسان تأکید دارد.

نتیجه: چنانکه معلوم گردید، هر دو شاعر جهان محسوس و حواس ظاهر را مانعی در برابر شهود باطن و درک حقیقت میدانند. در عرفان مولانا، راه رهایی از این حجاب، فنای در عشق است، که در اندیشه بلیک، به سان نبوغ و گذر از حواس ظاهر جلوه میکند. استعاره های مفهومی مولانا از وجود و عدم گسترده و سیّالند: عدم گاه به معنای وجود مطلق، عالم غیب یا شمس و خدا و گاه به دنیای مادّی و مخلوقات اطلاق میشود. وجود نیز گاهی معنای وجود حقیقی دارد و گاه نمود جهان فانی و انانیّت انسانی است؛ بدین ترتیب، معنا در این واژگان، میان مفاهیم مترادف، متقابل و پارادوکسیکال در نوسان است. در مقابل، سبک بلاغی بلیک چنین تنوّعی ندارد و او با برجسته سازی نمادهای متضاد، در پی آشتی نیروهای متقابل و بیداری قوای خیال است و این تقابل بیشتر میان واقعیت معنوی در برابر جهان مادی نمود می‌یابد.

کلمات کلیدی
وجود , عدم , هست , نیست , بقا , فنا , مولانا , بلیک

• قرآن کریم.
• استعلامی، محمد. (1398). فرهنگ‌نامۀ تصوّف و عرفان، فرهنگ معاصر. صص 1317 و 1475 و 1807و 1821-1822
• حافظ، شمس الدین محمد. (1399). دیوان غزلیّات. به کوشش خلیل خطیب رهبر، با معنی واژه ها و شرح بیت ها و جمله های دشوار و برخی نکته های دستوری و ادبی. تهران: انتشارات صفی علیشاه. ص 360
• دهباشی، مهدی. (1378). «تحلیلی از مبانی نظریه «تقابل در هستی» در مثنوی مولانا»، نشریۀ دانشکده ادبیات و علوم انسانی شماره 16 و 17 صفحات 11 تا 36.
• زمانی، کریم. (1403). شرح دیوان شمس تبریزی، تهران: انتشارات شکوه دانش و انتشارات علمی.
• شیخ اکبرمحی الدین ابن عربی. (1387). فصوص الحکم. تصحیح و ترجمۀ محمد خواجوی. تهران: انتشارات مولی.
• شیرازی، رکن‌الدین مسعود بن عبدالله معروف به بابارکنا. (1359). شرح فصوص الحکم محی‌الدّین ابن عربی. به اهتمام دکتر رجعبلی مظلومی به پیوست مقاله ای از استاد جلال‌الدین همایی. تهران: مؤسسه مطالعات اسلامی دانشگاه مک گیل.
• ضیائی، انور. (1389). «تقابل عقل و عشق در مثنوی مولانا و حدیقه سنایی»، نشریۀ زیبایی‌شناسی ادبی شماره 4 صفحات 119 تا 140.
• قنبری، بخشعلی. (1393). «بررسی مقایسه ای نیروانه بودایی و فنا و بقا در دیدگاه مولوی»، نشریۀ اطلاعات حکمت و معرفت شماره 12 صفحات 22 تا 27
• مقدّم، سهیلا. (1377). «مولوی و بلیک دو همدل»، نشریۀ علوم انسانی دانشگاه الزهرا(س) شماره 26 و 27 صفحات 1 تا 26.
• مولانا جلال الدّین محمّد مولوی رومی. (1376). کلّیات شمس تبریزی (به انظمام شرح حال مولوی، به قلم بدیع الزمان فروزانفر، به ضمیمه فرهنگ لغات و تعبیرات دیوان شمس). تهران: انتشارات امیرکبیر.
• مولانا جلال‌الدّین محمد بلخی. (1399)، مثنوی معنوی، آخرین تصحیح رینولد .ا. نیکلسون و مقابلۀ مجدد با نسخۀ قونیه. تصحیح مجدد و ترجمه حسن لاهوتی، تهران: میراث مکتوب.
• نسفی، عزالدّین. (بی‌تا). الانسان الکامل. بی‌نا. ص 101
• نسفی، عزالدین. (1401). الانسان الکامل. به ترجمۀ ضیاء الدین دهشیری. تهران: انتشارات طهوری.
• ویلیام بلیک. (1790). وصال بهشت و دوزخ. ترجمۀ امید شمس، پاریس. 1394ش. ص 21