ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 18، شماره 4، تیر 1404 ، شماره پی در پی 110

بررسی آمیختگی ادب غنایی با حماسی در شاهنامه فردوسی

صفحه (195 - 218)
شهین رشیدبیگی ، مهری تلخابی (نویسنده مسئول)، حسین آریان ، حیدر حسنلو
تاریخ دریافت مقاله : دی 1403
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : فروردین 1404

چکیده

زمینه و هدف: آگاهی از ویژگیهای خاص هر نوع ادبی به منتقد یا خواننده این پیش‌آگاهی را میدهد که با چه حوزه ای از ادبیات سر و کار دارد و افق انتظارات او را از اثر مشخص میکند. برخی داستانهای حماسی را شاید بتوان نوع ادبی فرعی جداگانه ای در نظر گرفت که در مرز دو قلمرو ادب غنایی و ادب حماسی در نوسان است. فردوسی نیز در شاهنامه با بهره گیری از عناصر ادب غنایی، مضامین عاشقانه، فلسفی، و عرفانی را به در خدمت حماسه قرار میدهد. پژوهش حاضر با هدف بررسی آمیختگی ادب غنایی با حماسی در شاهنامه فردوسی، به تبیین مصادیق ادب غنایی در این اثر حماسی و چگونگی آن پرداخته است.

روش مطالعه: این پژوهش با روش توصیفی – تحلیلی انجام شده و اطلاعات لازم با روش کتابخانه ای گردآوری شده است.

یافته ها: داستانهای غنایی در شاهنامه حاصل پیوند عشق و حماسه است. در واقع در سرودن داستانهای عاشقانۀ حماسی، قبل از هر چیز به نظم درآوردن روایتهای حماسی مطمح نظر شاعر بوده است و از دیدگاه سنجشی، مسئلۀ غنا پس از حماسه قرار میگیرد. فردوسی همچنین در نتیجه گیری از داستانهای حماسی خود به مضامین فلسفی و عرفانی اشاره میکند و شخصیتی چون کیخسرو در این اثر ابعاد عرفانی برجسته ای دارد. در واقع حرکت شعر فارسی از حماسی به روایی و سرانجام غنایی، نشان حرکت ذوق و روحیۀ قوم ایرانی از افسانه و اسطوره به وصف واقعیت احساس و عاطفۀ درونی و اجتماعی است.

نتیجه گیری: با آشکار کردن جلوه های غنایی در شاهنامه، این نکته روشن میگردد که این اثر تنها حماسی صرف نبوده، بلکه فردوسی با تلفیق جلوه های حماسی و غنایی سعی در آفرینش اثری به وسعت نیازهای بشری در هر زمان و مکانی داشته است. تلفیق حماسه و غنا در شاهنامه هم به نمایش قدرت و شجاعت پهلوانان میپردازد و هم به جنبه های درمانی و تسکین‌دهندۀ فرهنگی و اجتماعی که پس از جنگ لازم و ضروری است. این ویژگیها شاهنامه را به اثری چندبعدی تبدیل کرده که در آن جنبه های مختلف انسانی و فرهنگی بخوبی ترکیب شده اند.

کلمات کلیدی
شاهنامه , فردوسی , ادب حماسی , ادب غنایی , عشق , نوع ادبی

• آیدنلو، سجاد (1388). از اسطوره تا حماسه: هفت گفتار در شاهنامه پژوهی، مشهد: انتشارات جهاد دانشگاهی.
• استاجی، ابراهیم (1390). «ساختار و ویژگیهای داستانهای عاشقانه ـ حماسی» مطالعات زبان و ادبیات غنایی، (1) 1، صص 26-7.
• اسلامی ندوشن، محمدعلی (1399). زندگی و مرگ پهلوانان در شاهنامه، چاپ دوازدهم، تهران: شرکت سهامی انتشار.
• بورلند، سی ای (1398). اسطوره های حیات و مرگ، ترجمۀ رقیه بهزادی، چاپ دوم، تهران: علم.
• بهروش، محمدرضا (1398). پادشاهی کسری انوشیروان، تهران: آیین تربیت.
• تدیّن، مهدی (1391). «شعر غنایی و عرفان»، نشریۀ مطالعات زبان و ادبیات غنایی، شمارۀ 4، صص 60-41.
• ثاقب‌فر، مرتضی (1387). شاهنامه فردوسی و فلسفۀ تاریخ ایران، چاپ دوم، تهران: قطره.
• حریری، ناصر (1377). مرگ در شاهنامه (مجموعه مقالات)، بابل: آویشن.
• خالدی، هادی و الهامی، شراره (1400). «بررسی جلوه های ترس در شاهنامه فردوسی»، ششمین کنفرانس بین‌المللی زبان، ادبیات، تاریخ و تمدن، دورۀ ششم.
• خورشیدی، نجاتعلی، منصوریان، حسین، و فرصتی جویباری، رضا (1401). «شاخصه های مرگ حماسی بر شاهنامه با تأکید بر صحنه های نبرد شاهنامه بایسنقری»، مطالعات هنر اسلامی (46) 18، صص 99-126.
• رحیمینژاد، بهرام (1389). گلنار و اردشیر، تهران: ایران جوان.
• رزمجو، حسین (1382). قلمرو ادبیات حماسی ایران، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
• رزمگیر، روشنک (1400). «شهریاران کیانی از شاهنامه تا دیوان حافظ»، پژوهشنامۀ اورمزد، شمارۀ 56، صص 45-34.
• ریاحی، محمدامین (1397). سرچشمه های فردوسی‌شناسی، چاپ ششم، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
• سرامی، قدمعلی (1393). از رنگ گل تا رنج خار: شکلشناسی داستانهای شاهنامه، چاپ ششم، تهران: علمی و فرهنگی.
• شفیعی کدکنی، محمدرضا (1352). «انواع ادبی و شعر فارسی»، خرد و کوشش، شمارۀ 11 و 12.
• شمیسا، سیروس (1386). انواع ادبی، ویرایش چهارم، تهران: میترا.
• صفا، ذبیح‌الله (1333). حماسه سرایی در ایران، تهران: امیرکبیر.
• فردوسی، ابوالقاسم (1398). شاهنامه، به کوشش ژول مول، تهران: مهرآوید.
• فرشیدورد، خسرو (1363). دربارۀ ادبیات و نقد ادبی، تهران: طهوری.
• گرین، کیت و لبیهان، جیل (1376). درسنامۀ نظریه و نقد ادبی، ترجمۀ لیلا بهرانی محمدی و همکاران، تهران: روزنگار.
• مالمیر، تیمور و حسین پناهی، فردین (1391). «بررسی ساختاری داستان بیژن و منیژه»، متن‌پژوهی ادبی، شمارۀ 53، صص 109-132.
• محجوب، محمدجعفر (1345). سبک خراسانی در شعر فارسی، تهران: چاپخانۀ سازمان تربیت معلم و تحقیقات تربیتی.
• موسوی، صفیه و مدرسی، فاطمه (1397). «مقایسۀ دو شخصیت عرفانی در شاهنامه و مهاباراتا»، فصلنامۀ بهارستان سخن، (42) 15، صص 180-163.
• وداد، فرهاد (1388). رازگونه های داستان بیژن و منیژه در شاهنامه فردوسی، تهران: نشر فرهاد وداد.
• هاشمی اصفهانی، ماندانا (1385). تجلی عرفان در داستانهای شاخص شاهنامه، تهران: زوار.